اگر از کنار ساختمان‌های نیمه‌کاره عبور کرده باشید، در شناژ ساختمان‌هایی که بنایی آن‌ها تازه شروع شده است، احتمالا میلگردها و قطعه‌های آهنی را دیده‌اید که به صورت شبکه‌ای در شناژ به کار رفته است. عکس خاموت را در زیر می‌بینید. اگر نحوه‌ی قرار گرفتن میلگردها و ارتباط آن‌ها با یکدیگر، به این صورت بود، در ساختمان، خاموت به کار رفته است.
البته ممکن است که چینش شبکه‌ای میگلردها، برای درست کردن دال بتنی باشد. میلگردهای مورد استفاده در پروژه‌های عمرانی، دو نوع طولی و عرضی دارند. اگر استفاده از میلگرد در راستای طول سازه باشد، به آن‌ها میلگرد طولی، و اگر در راستای عرض ساختمان باشد، به میلگرد عرضی یا همان خاموت معروف هستند. در ادامه با کاربردها خاموت، نوع ساخت و انواع آن بیشتر آشنا می‌شویم.
انواع خاموت
با توجه به نوع ساخت و نیازی که به استفاده از این ابزار وجود دارد، خاموت‌ها را می‌توان به دسته‌های گوناگونی تقسیم کرد. در ادامه، پراستفاده‌ترین انواع خاموت در بازار را بررسی می‌کنیم.
خاموت سنتی
این خاموت‌ها، قدیمی‌ترین نوع موجود در بازار هستند. روش ساخت آن‌ها هم به صورت دستی یا با اهرم خمش است. میگرد عادی یا میلگرد آجدار را ۹۰ درجه خم می‌کنند و خاموت سنتی به دست می‌آید. این دسته از میلگردها، هنوز هم در پروژه‌های مختلف، استفاده‌ی زیادی دارند.
خاموت معمولی
این دسته از خاموت‌ها هم یا به صورت دستی و با کمک اهرم، یا با دستگاه تولید می‌شوند. قیمت معمولی، نسبت به سایر انواع آن، نسبتا بهتر است و برای همین استفاده‌ی زیادی در ساختمان‌سازی دارد.
خاموت مارپیچ
خاموت‌های مارپیچ، مقاومت بیشتری به سازه اضافه می‌کنند و استفاده از آن‌ها در برخی از پروژه‌ها ضروری است. تولید این دسته از خاموت‌ها با خم کردن میلگردهای معمولی صورت نمی‌گیرد و با دستگاه CNC ایجاد می‌شوند.
خاموت سلولار
این دسته از خاموت‌ها، جدیدترین مدل موجود در بازار هستند که که به صورت حلقه‌های بسته تولید می‌شوند. ساختار این خاموت‌ها باعث می‌شود بتن استحکام بیشتری داشته باشد. همچنین خاموت‌های سلولار، ضعف کششی میلگردهای طولی در هنگام وقوع زلزله را هم جبران می‌کند و مانع خمیدن آن‌ها می‌شود.
خاموت ربات
این دسته از خاموت‌ها هم شباهت زیادی به نوع مارپیچ دارند و با استفاده از دستگاه CNC تولید می‌شوند. تفاوت این نوع با خاموت مارپیچ، وجود مربعی در گوشه‌های خاموت ربات است.
انواع خاموت‌ها را با توجه به جنس ساخت آن‌ها نیز می‌توان دسته‌بندی کرد. با توجه به این که میلگردها، بسته به نوع کاربرد و ویژگی‌های مورد نظر، از آلیاژهای فولادی مختلفی تولید می‌شوند و در بازار می‌توانید انواع میلگرد ST52، میلگرد VCN100 و سایر آلیاژهای فولادی را پیدا کنید، خاموت‌ها هم دقیقا با همین تنوع تولید می‌شوند.
در یک دسته‌بندی دیگر هم می‌توان خاموت را به دو نوع مهندسی و ساده تقسیم کرد. در خاموت‌های عادی، خمش میلگرد، برابر با ۹۰ درجه است. اما در خاموت‌های مهندسی این خمش، به میزان ۱۳۵ یا ۴۵ درجه می‌باشد.
عملکرد خاموت
این که ساختمان با استفاده از چه روش‌های طراحی شده و قرار است ساخته شود، نوع استفاده از خاموت را هم مشخص می‌کند. خاموت‌ها به طور کلی، به دو شکل تنگ باز و تنگ بسته در سازه استفاده می‌شوند. آرماتور عرضی تنگ باز، با توجه به هدف، می‌تواند به سه شکل تک‌شاخه یا قلاب، دوشاخه یا رکابی و چند شاخه در سازه استفاده شود.
خاموت تنگ‌بسته هم با توجه به تعداد شاخه، می‌تواند برای تحمل نیروی برشی و پیچشی استفاده گردد. در صورتی که استفاده از خاموت در شرایطی انجام می‌شود که نیروی پیچشی وارده زیاد است، بهتر است از خاموت تنگ‌بسته استفاده کنید.
هدف استفاده از خاموت
برای این که از شکستگی زودرس در شناژ جلوگیری شود، بلافاصله بعد از ایجاد ترک مورب، که در اثر برش خالص یا اثر همراه با برش و خمش همزمان ایجاد شده است، مقطع بتونی را باید مسلح کرد تا در مقابل باز شدن ترک‌های مورب، بتواند مقاومت کند.
خاموت‌ها، با انتقال تنش به هر دو طرف یک ترک مورب، مقاومت مقطع بتنی را در برابر تاثیرات برش افزایش می‌دهند.
به طور کلی، می‌توان هدف‌های اصلی استفاده از خاموت در ساختمان را در موارد زیر خلاصه کرد:
- جلوگیری از ترک‌ها ناگهانی مورب
- افزایش مقاومت سازه در برابر عارضه‌های تنشی، پیچشی، خزش، انقباض و کشش سطحی
- بهبود عملکرد لنگر خمشی ابتدایی
مقررات ملی ایران در استفاده از خاموت
در مبحث نهم مقررات ساختمانی ایران، که درباره‌ی طرح و اجرای ساختمان‌های بتن آرمه است، ویژگی‌هایی برای استفاده از خاموت برشمرده شده است.
طول ناحیه بحرانی نباید از مقادیر زیر کمتر باشد:
- یک ششم ارتفاع آزاد ستون
- ضلع بزرگتر مقطع مستطیلی ستون
- قطر ستون
- ۴۵۰ میلی‌متر
فاصله خاموت‌ها در ناحیه بحرانی، در صورتی که خاموت از نوع بسته باشد، نباید از مقادیر زیر کمتر باشد:
- ۲۴ برابر قطر خاموت
- ۳۰۰ میلی‌متر
- ۸ برابر قطر کوچکترین میلگرد طولی ستون
- نصف کوچکترین ضلع مقطع ستون
فاصله خاموت‌ها در دیگر نقاط اعضای فشاری، نباید از موارد زیر بیشتر باشد:
- ۳۶ برابر قطر میلگرد خاموت
- ۱۲ برابر قطر کوچکترین میلگرد طولی
- ۲۵۰ میلی‌متر
- کوچکترین بعد عضو فشاری